مـێــژووی نـــاو و دروسـت بـــوونی عـــەشـیــرەتــی خـــۆشـنـــــاو
خۆشناوەكان، ناوەكەیان لەدڵڕفێنی ناوچەكەیانەوە هاتووە
مـــاڵـپــەڕی عـەشـیـرەتـی خـۆشـنــاو
سـامان خۆشناو
هۆزی خۆشناو یەكێكە لەهۆزە گەورەو ناودارەكانی كوردو باشووری كوردستان و پارێزگای هەولێر، بەپێی وتەی ئەندامەكانی مێژووەكەیان بۆ چەندین سەدە لەمەوبەر دەگەڕێتەوە كە بەپێی هەندێك بۆچوون مێژووەكەیان بۆ زیاتر لە هەزار ساڵ دەگەڕێتەوە، بەپێی بۆچوونی تریش مێژووەكەیان بۆ 800 ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە، بەڵام بۆچوونی تر هەیە كە دەڵێت میژووەكەیان بۆ نزیكەی سێ سەدە لەمەوبەر دەگەڕێتەوە كە ئەویش دوای رووخانی میرنشینی ئەردەڵان بووە كە ئەو هۆزە لەباشووری كوردستان جێگیر بوونەو پێگەیان بەهێز بووە.خۆشناوەكان و میرنشینی ئەردەڵاندەربارەی دروستبوونی هۆزی خۆشناو، سەدرەدین عومەر خۆشناو دەڵێت: بۆچوونێك هەیە كە دەوترێت ئەو هۆزە چەند سەدەیەك لەمەوبەر لەگەڵ رووخانی میرنشینی ئەردەڵان لەشاری سنەی رۆژهەڵاتی كوردستان لەسەردەستی ئیمپراتۆریەتی صەفەویەكان كە تووشی جەنگ دەبن لەگەڵیان، بۆیە میری ئەو میرنشینە كە (ئەمبێزخان) دەبێت بەرەو ناوچەكانی باشووری كوردستان دێت و لەناوچەی خۆشناوەتی و لەگوندی (هەرمك) دەگیرسێت و سێ كوری هەبووە ئەوانیش (میر مەحمەل) و (پشتگەری) و (میر یوسف) ن، لەدوایدا ئەمبێزخان لەسەر كێشەی ئاودێری (میر شەرك) ی سەرداری ناوچەكە دەكوژێت و دەچێتە سەر خانووی ئاغاو دەڵێت (سەردەمی میر شەرك كۆتایی هات و ئێستا سەردەمی ئەمبێزخانی ئەردەڵانیە) دواتر دەبێتە حوكمرانی ناوچەی خۆشناوەتی، بەڵام باس لەوەش دەكرێت كە دروستبوونیان وەكو هۆز بۆ پێش ئەو مێژووەش دەگەڕێتەوە.ناوەكەیان لەخۆشی ناوچەكە هاتووەسەبارەت بەناوی هۆزی خۆشناو، محەمەد جەمال توتمەیی شارەزا لەمێژووی هۆزی خۆشناو دەڵێت: وشەی خۆشناو دەكرێت لەچەند شتێك پێكهاتبێت لەوانە دەوترێت لەدوو وشەی (خۆش) و (ناو) پێكهاتووە واتا ناوی خۆش، بەڵام سەدرەدین عومەر خۆشناو نووسەرو چیرۆكنووس دەڵێت: رایەكی تر هەیە كە دەوترێت وشەكە لە (خۆش) و (ناوە) هاتووە واتا ناوچەیەكی خۆش كە ئەوەش بەهۆی دڵرفێنی شوێنی جوگرافی ناوچەی خۆشناوەتیە كە لەچەندین شاخ و دۆڵ و دەشت و رووبارو كانیاوی جوان پێكدێت.لەچەندین پەرتووكدا باسیان كراوەلەچەندین پەرتوكی مێژووییدا باس لەهۆزی خۆشناوەتی كراوە، حەیدەر عەبدوڵڵا نوسەرو وەرگێڕی ناوچەی خۆشناوەتی دەڵێت: پەرتوكەكانی (عنوان المجد) ی ئیبراهیم فەصیح حەیدەری - ە هەروەها نوسەری عیراقی عەباس عەزاوی لەپەرتوكی (عشائر عراق) باسی خۆشناوەكانی كردووە هەروەها لەپەرتوكی (سیاحەتنامە) شدا باسیان كراوە، هەروەك چەند پەرتوكێك لەلایەن نوسەرانی كورد دەربارەیان نووسراوە لەوانە پەرتوكی (خۆشناو و خۆشناوەتی) ی (سالار كەمال بەگی شەقڵاوە) و هەروەها (مامۆستا عەبدوسەلام نەبی) ش پەرتوكێكی لەبارەیانەوە نووسیوە.ستەمی مێژوو لەمەلای خەتێحەیدەر عەبدوڵڵا دەڵێت: یەكێك لەپیاوە ئایینی و ناودارەكانی هۆزی خۆشناو، (مەلا محەمەدی خەتێ) بووە كە بە (مەلای خەتێ) ناسراوە كە بەهۆی شارەزاییەكی زۆری لەشەریعەتی ئیسلام پاشای گەورەی رواندوز دەیكات بەموفتی میرنشینی سۆران، بەڵام بەوتەی (مەسعود محەمەد) ی نووسەری گەورەی كورد، ستەمێكی گەورە لەمەلای خەتێ لەمێژوودا دەكرێت كە دەوترێت بەهۆی فتوای ئەو خەڵكی میرنشینەكە لەبەرامبەر سوپای عوسمانی شەڕ ناكەن و میرنشینەكە دەڕوخێت كە بەپێی بۆچوونی ئەوان هۆكارەكە بۆ بەهێزی عوسمانیەكان و لاوازی سوپای میرنشینەكە دەگەڕێتەوەو مەلای خەتێش ئەو فتوایەی نەداوە.لەمێژوودا ناوچەی خۆشناوەتی چەندین قوتابخانەی ئایینی گرنگی تێدا بووەو دەیان زانای گەورەی میللەتی كورد تێیدا خوێندوویانە لەوانە قوتابخانە ئایینیەكانی گوندەكانی هەرتەل و بالیسان و خەتێ و چیوەو چەندین كەسیش لەوڵاتانی تر بۆ خوێندن روویان تێكردووە.سەدرەدین خۆشناو باس لەوە دەكات كە خۆشناوەكان بەهۆی دابەشبوونیان بەسەر هەردوو پارێزگای هەولێرو سلێمانی و لەپێشووتریشدا هاتنیان لەڕۆژهەلاتی كوردستان شێوەی ئاخاوتنیان دابەش بووە بۆ سەر هەردوو شێوەزاری ناوچەی سلێمانی و هەولێر كە خۆشناوەكان لەئاخاوتندا بەزمانی كوردی زۆر دەوڵەمەندن.خۆشناوەكان و سوپای ئیسلامحەیدەر عەبدوڵڵا باس لەوە دەكات كە دەوترێت لەكاتی هەڵمەتەكانی فتوحاتی سوپای موسڵمانان بۆ سەر كوردستان لەكاتی گەیشتنی سوپاكە بۆ ناوچەی خۆشناوەتی سوپای موسڵمانان تووشی رووبەڕوبونەوەی سەربازی لەگەڵ خەڵكی خۆشناوەتی بوونە، بەڵام هۆكارەكەی بۆ بوونی قەڵەمڕەوی دەوڵەتی فارسە ساسانیەكان بووە، ئەگینا دانیشتوانی ئەو ناوچەیە بەهۆی ستەمی ساسانیەكان ئاواتەخوازی هاتنی سوپای موسلمانان بوونە، بۆیە دوای ماوەیەكی كەم ئەوانیش چوونەتەسەر ئایینی ئیسلام كە پێشتر لەپەیڕەوانی ئایینی زەردەشتی بوونە، بۆیە ئیستاش چەندین گۆڕی سەربازانی سوپای موسڵمانان لەناوچەی خۆشناوەتی بوونیان هەیە كە (عەیازی كوری غەنەم) سەركردەی سوپای موسڵمانان بووە لەو جەنگەدا.پێشتر پێیان وتراوە حەسنانیمحەمەد جەمال توتمەیی ئاماژە بەوە دەكات كە بەپێی پەرتوكی (مەسالك ئەبصار) ی (ئەبو فەزڵ عومەری) كە هەشت سەدە لەمەوبەر هاتۆتە كوردستان و دەڵێت لەناوچەی خۆشناوەتی هۆزێك هەبوونە بەناوی (حەسنانی) كە بەپێی بۆچوونی خۆشناوەكان (حەسنانیەكان) هەر خۆشناوەكانی ئێستا بوونە، بەڵام ئەو ناوەیان بەدرێژایی مێژوو گۆڕاوەو دواتر بۆتە خۆشناو، بەڵام بەشێك لەئەندامانی ئەوە هۆزە ئەو بۆچوونە بەناڕاست دەزانن.چەندین گەریدە باسیان كردوونكرێكار عەبدولڕەحمان كە خوێندكاری ماستەری مێژووەو یەكێكە لەئەندامانی هۆزی خۆشناو دەڵێت: لەمێژوودا ناوچەی خۆشناوەتی و هۆزی خۆشناو لەلایەن چەندین گەریدەو رۆژهەڵات ناسەكاندا باس كراوە لەوانە (یاقوتی حەمەوی) لەپەرتوكی (موعجەم بولدان) كە باسی ناوچەی شەقڵاوە دەكات و بە (شەقڵ ئاباز) ناوی دەهێنێت، هەروەها (كڵۆدس جیمس ریچ) ی بەریتانی و (ئیبن ئەسیر) لەپەرتوكی (كامل فی تاریخ) و هەروەها (مارك سایكس) ی سیاسەتمەداری بەریتانی.مەسیحی و جولەكەیان پاراستووەلەچەندین پەرتوكدا نوسەرە بیانیەكان ئەندامانی هۆزی خۆشناو بەكەسانی شەڕانگێز ناودەبەن، بەڵام بەوتەی حەیدەر عەبدوڵڵا خۆشناو هۆكاری ئەو تۆمەتە بۆ ئەو كەسانە دەگەڕێتەوە كە خۆشناوەكان بەرگریان لە كوردبوونی خۆیان كردووەوە، بۆیە دوژمنانی كورد بەو شێوەیە تۆمەتباریان دەكەن، ئەگینا خۆشناوەكان كەسانی مرۆڤ دۆست و ئایین پەروەر بوونەو لەدێڕ زەمانەوە پەیڕەوانی ئایینی مەسیحی و جولەكەیان لەناوچەكەی خۆیان پاراستووە، بۆیە ئێستاش ژمارەیەكی زۆری مەسیحی لەناوچەكەیان نیشتەجێن.شەقڵاوە چەقی خۆشناوەتییەكرێكار عەبدولرەحمان دەڵێت: هۆزی خۆشناو لەكۆندا خاوەن میرنشینی خۆیان نەبوونە، بەڵام لەسەردەمی میرنشینی سۆراندا ناوچەكەیان بەشێك بووە لەو میرنشینەو لەماوەیەكیشدا شارۆچكەی شەقڵاوەی ناوچەی خۆشناوەتی دەبێتە پایتەختی ئەو میرنشینە، بۆیە لەوكاتەدا شەقڵاوە پێشكەوتنێكی زۆری بەخۆیەوە دەبینێ و بەپێیی پەرتوكی (شەرەفنامە) ی مێژوونووسی كورد (شەرەفخانی بەدلیسی) هۆكاری ناونانی شەقڵاوە لەناوی (میر شاقوڵی بەگ) ی یەك لەمیرانی سۆران هاتووە، بەڵام بەپێی بۆچوونی مێژوونووسی كورد (مەلا جەمیل رۆژبەیانی) ناوەكەی لە شەقڵ و دار هاتووە كە ناوچەیەكە خاوەن دارستانێكی زۆرە.خۆشناوەتی و بەرهەمی میوە و توتنسەدرەدین خۆشناو روونی دەكاتەوە كە ناوچەی خۆشناوەتی بەهۆی سەختی هەڵكەوتەكەیەوە كە ناوچەیەكی شاخاویە زۆربەی بەرهەمە كشتوكاڵیەكەی بریتیە لەمیوەی وەكو ترێ و هەنارو هەرمێ و هەنجیر، جگە لەمەش ناوچەكە بەچاندنی بەرهەمی توتن بەناوبانگە كە زۆربەی بەرهەمی توتنی پارێزگای هەولێر لەناوچەی خۆشناوەتی بووە كە ئەویش بەهۆی زۆری ئاو و ساردی شوێنەكەیە كە توتنی ئەو ناوچەیە لەجۆری باش و بۆندار بووە.چیرۆكی ساوەر نەخواردنلەسەردەمێكی كۆنداو تائێستاش ئەو كەسانەی كە حەز بە ساوەر خواردن ناكەن بۆ پێكەنین پێیان دەڵێن (ساوەر ناخۆیت، دەبێت لێت بدرێت) !!! كە بەپێی وتەی كرێكار عەبدولرەحمان هۆكاری ئەو چیرۆكە بەسەرهاتێكی راستەقینەیە كە لەناوچەی خۆشناوەتی روویداوە كاتێك دوو جەندەرمەی توركی سوپای عوسمانی لەكاتێكی ناوەخت سەردانی (صاڵح بەگی میران) ی شەقڵاوە دەكەن و دەبنە میوانی، لەكاتی نان خواردن ساوەریان بۆ دێنن، بەڵام ئەوان دەڵێن ئێمە ساوەر ناخۆین، صاڵح بەگیش لێیان توڕە دەبێت و لێیان دەدات و پێیان دەڵێت ساوەر ناخۆن.بەشدارییان لەشۆڕشەكاندا كردسەدرەدین خۆشناو ئاماژە بەوەدەكات كە ئەندامانی هۆزی خۆشناو لەمێژوودا بەشداریان لەزۆربەی شۆڕشەكانی میللەتی كورد كردووە لەوانە شۆڕشەكانی شێخ مەحمودی حەفیدو شۆڕشەكانی میرانی سۆران و شۆڕشی ئەیلول و شۆرشی نوێی گەلەكەمان و دامەزراندنی كۆماری كوردستان لەمەهابادو چەندین شەهیدیان لەو پێناوەدا بەخشیوە لەوانە (مستەفا خۆشناو) و (مەحمود كاوانی) و (سلێمان بیرێژی) هەروەك بەبەردەوامی ناوچەكەیان بۆتە چەخماخەی شۆڕشەكانی كوردو زۆربەی رووبەڕوبوونەوەكانی كورد لەدژی دوژمنانی لەناوچەی خۆشناوەتی بووە، بۆیە زۆربەی كارەساتی بەكۆمەڵ كوشتنی میللەتی كورد لەو ناوچەیە روویداوە وەكو كیمیاباران كردنی گوندەكانی (بالیسان) و (شێخ وەسان) و (وەرێ) بوونە.لەسەردەمی گرانی گەورەو قات و قڕی لەكاتی جەنگی جیهانی یەكەم، قات و قڕی تووشی ناوچەی خۆشناوەتیش دەبێت كە ئەوەش بەهۆی بەتاڵان بردنی هەموو بەروبوومەكانی خەڵكەكە بوو لەلایەن سوپای تێكشكاوی عوسمانیەكان، بۆیە هەرچی دانەوێلەیان هەبووە لەژێر خاك و لەناو چاڵدا شاردویانەتەوە.لەبەگ و میرو جوتیار پێكهاتوونئەندامانی هۆزی خۆشناو بریتین لەدوو چین كە یەكێكیان چینی بەگ و میرانەكان بوون كە خاوەن زەویەكی زۆری كشتوكاڵی بوون لەبەرامبەریشدا چینی جوتیارانیان هەیە كە لەسەردەمێكی زووداو تائێستاش خەریكی كاری جوتیاری و ئاژڵداری بوونە.خۆشناوەتی و عوسمانییەكانزیرەك كەمال دەڵێت: باس لەوەش دەكرێت كە لەسەردەمی حوكمی داگیركاری عوسمانیەكان لەكوردستان چەندین رووبەڕوبوونەوە لەلایەن ئەندامانی هۆزی خۆشناو لەدژی سوپای عوسمانیەكان روویداوەو چەكدارانی ئەو هۆزە كوشتارێكی زۆریان بەرامبەر توركەكان كردووە، بۆیە عوسمانیەكان چەندین گوندی خۆشناوەتیان وێران و سوتاندووە كە ئەو جەنگانەش لەسەدەكانی هەژدەیەم و نۆزدەیەم بووە كە یەكێك لەسەركردەكانی خۆشناوەكان دژی توركەكان (میرانی ئەحمەد بەگ) بووە كە دەوترێت عوسمانیەكان زۆر لێی ترساون.یەكێك لەو ئەفسەرە كوردانەی كە بەشداریان لەدروستبوونی كۆماری كوردستان كردووە، لەهۆزی خۆشناو بووە كە ئەویش (مستەفا خۆشناو) ە كە خەڵكی گوندی (ئەندێك) بووە كە دواتر بەدەستی رژێمی پاشایی عیراق لەگەڵ سێ ئەفسەرە هاوەڵەكانیدا لەسێدارەدرا.خۆشناوەكان و سوپای رووسیالەدێرزەمانەوە تائێستا وتەیەك وەكو قسەی نەستەق لەلایەن خەڵكەوە دەكرێت كە دەوترێت خۆشناوەكان لەدوای كاتی نیوەڕۆ توڕەدەبن و نابێت گفتوگۆیان لەگەڵدا بكرێت، بەڵام هۆكاری ئەو قسەیە بۆ چیرۆكێكی راستەقینەی سەردەمی جەنگی یەكەمی جیهانی دەگەڕێتەوە كاتێك سوپای رووسیا كوردستان داگیردەكەن و تا ناوچەی رواندوز پێشڕەوی دەكەن، بۆیە لەوكاتەدا ئەندامانی زۆربەی هۆزەكان هەوڵ دەدەن سەربازانی رووس لە گردێكی ستراتیژی وەدەربنێن، بەڵام سەركەوتوو نابن، بۆیە لەدوای نیوەڕۆی یەكێك لەڕۆژەكانی ئەو سەردەمە چەكدارانی هۆزی خۆشناو بڕیاری هێرش كردن دەدەن و خەڵكێكی زۆریش پێیان دەڵێن هێرش مەكەن و كاتەكە گونجاو نیە، بەڵام ئەوان هێڕشەكە دەكەن و گردەكە ئازاد دەكەن، بۆیە دەوترێت لەوكاتەوە ئەو وتەیە بۆتە وتەیەكی باو لەسەر ئەو هۆزە.سافی هیرانی شاعیری خۆشناوەكانسەدرەدین خۆشناو ئاشكرای دەكات كە خۆشناوەكان خاوەنی چەندین نوسەرو شاعیری كلاسیكی بەرزو كەسانی رۆشنبیرن كە رۆڵێكی گەورەیان لەبەرەو پێشبردنی ئەدەب و رۆشنبیری كوردی هەبووە، بەڵام زۆربەی بەرهەمەكانیان لەناوچوون لەوانە شاعیری كلاسیكی كورد (صافی هیرانی) و (حاجی قادری شێخ وەسانان) و چەند رۆشنبیرو شاعیرێكی سەردەمی نوێ وەكو (عەلی هەریری) و (ئەنوەر مەسیفی) و (ئەبوبەكر خۆشناو) و (حەوێز هیرانی) و (عەبدول سەلام خۆشناو) و (ئەحمەد هیرانی) چەندین رۆشنبیری تر.باس لەوەش دەكات كە خۆشناوەكان چەندین هونەرمەندیان تێدا هەڵكەوتووە وەكو (حەسەن سیساوەیی) و (بورهان خۆشناو) و (رزگار خۆشناو) و (رەنجبەر خۆشناو) و (هێڤی) و (مەجید خۆشناو) و (خدر خۆشناو) و (خەرمان هیرانی) و چەندین هونەرمەندی تر. خۆشناوەكان لەسێ تیرە پێكدێن كە ئەوانیش تیرەكانی (میر مەحمەلی) و (میر یوسف) و (پشگەری) ین كە ئەو سێ تیرەیەش ناوەكانیان و بنەچەیان بۆ سێ لەكوڕەكانی (ئەمبێزخان) ی سەركردەی خۆشناوەكان لەمێژوودا دەگەڕێتەوە.خۆشناوەكان و ئینگلیزەكانباس لەوەش دەكرێت لەكاتی داگیركاری سوپای ئینگلیزەكان بۆ سەر كوردستان، خۆشناوەكان بڕیار لەسەر رووبەڕووبونەوەی ئینگلیز دەدەن، بۆیە كە جەنگ لەنێوانیان بەرپا دەبێت و لەكاتی فڕینی یەكێك لەفڕۆكەكانیان بەسەر ناوچەی خۆشناوەتی، خۆشناوەكان فرۆكەكە دەخەنە خوارەوە كە دەوترێت بە چەكی جۆری (جان بێزار) بووەو شوێنی خستنە خوارەوەكەشی لەزنجیرە شاخەكانی بالیسان بووە، بریتیە لەنزیكەی 200 گوند.محەمەد جەمال توتمەیی ئاماژە بەوە دەكات كە ناوچەی خۆشناوەتی بەهۆی فراوانیەكەی شوێنەكەی دابەش بووە بەسەر هەردوو پارێزگای هەولێرو سلێمانی و ناوچەی چەندین هۆزی باشووری كوردستانیش دراوسێیەتیان لەگەڵ ناوچەی خۆشناوەتی هەیە، هەروەك چەندین دۆڵ لەخۆدەگرێت وەكو دۆڵەكانی (عەلیاوە)و (قەڵاسنج) و (سماقوڵی)و (هیران)و (كۆرێ) و (بالیسان) و (مەلەكان)و هەروەها نزیكەی 160 بۆ 200 گوند لەخۆدەگرێت و چیاكانی ناوچەكەشی بریتین لە چیاكانی (سەفین)و (ماكۆك) و (شۆپها) و (هەورێ) و (خەتێ) و (كڵاو قاسم)و (شاخی سوور)و (بنەباوی)و (سۆرك) و (شیلانە)و (پیرمام)، هەروەها چەندین ناحیەو قەزاش لەخۆدەگرێت وەك ناحیەی (بێتواتە) و بەشێك لەگوندەكانی قەزای (كۆیە)و ناحیەی (سكتان)و ناحیەی (هیران) و (پیرمام)و (باسرمە)و (بالیسان)و بەشێك لەگوندەكانی ناحیەی (خەلیفان)و بەشێك لەگوندەكانی ناحیەی (هەریر)و قەزای(شەقڵاوە).محەمەد جەمال توتمەیی ئاشكرای دەكات: خۆشناوەكان چەندین بەرەبابیان لەناودا هەیە وەكو بەرەبابەكانی (قەیمەسی) و (مەلازادە) و (عەود) و (كوێخا) (زەینەل بەگی) و چەندین بەرەبابی تر.هەڵكەوتەی ناوچەی خۆشناوەتی شاخاویە، بۆیە خاوەن ئاژەڵەكانیان زۆرتر ئاژەڵی جۆری بزن - یان بەخێوكردووە كە بۆ سوود وەرگرتن لەخوریەكەی وەكو (مەرز) بۆ دروستكردنی قوماشی شاڵ و جلی كوردی بەكاریان هێناوە.هۆزی خۆشناو چەندین كەسایەتی بەناوبانگیان هەیە كە رۆلی كاریگەریان هەبووە لەمێژووی كورد لەوانە (میرانی رەشید بەگی بێتواتە) و (میرانی كەمال بەگ) و (میرانی جەمیل بەگ) و (میرانی سلێمان بەگ) و (میرانی عەلی بەگ) و (میرانی قادر بەگ) و (میرانی عوسمان بەگ) و (میرانی صدیق بەگ) و (میرانی خورشید بەگ) و (مەلا مەجیدی شەقڵاوە) و (حاجی بەدیعی چیوە) و چەندین كەسایەتی تر.لەزەمانی زوودا بەهۆی نەبوونی ئامێری ساردكەرەوە خەڵكی شاری هەولێر پەنایان بۆ دەستكەوتنی بەفری سەر شاخەكان دەبرد بۆ ساردكردنەوەی ئاوی خواردنەوەیان، بۆیە خۆشناوەكان لەوكاتەدا بەفری سەر شاخەكانی ناوچەكەیان بە باری ئاژەڵ دەهێنایە هەولێرو خەڵكی شار لێیانیان دەكڕین تا ئەوكاتەی كارگەی سەهۆڵ لەشار دادەمەزرێت و ئەوانیش واز لەو پیشەیەیان دەهێنن كە ئەو بەفرەشیان لەچاڵە بەفرەكانی شاخەكانی (سەفین) و (ماكۆك) و (هەورێ) دەهێنا.محەمەد جەمال دەڵێت: لەناوچەی خۆشناوەتی دوو بنەماڵەی شێخ و خاوەن تەریقەتی صۆفیگەری هەن كە ناوبانگێكی زۆریان لەپارێزگای هەولێر هەیە كە چەندین موریدو شوێنكەوتوویان هەبووەو یارمەتی خەڵكی هەژارو لێقەوماوانیان داوە كە ئەوانیش بنەماڵەی (كاكی هیرانی) و بنەماڵەی (كاكی سیساوە) ن كە (صافی هیرانی) شاعیر لەبنەماڵەی (كاكی هیرانی) یە كە نازناوی (كاك) بۆ ئەو دوو بنەماڵەیە بەهۆی رێزلێنانێك بۆیان بەكارهاتووە.لەكۆندا چەندین كارگەی دروستكردنی پێداویستیەكانی ژیان لەناوچەی خۆشناوەتی هەبووە وەكو كارگەی دروستكردنی تەوەرو تەوەرداس و بیورو پێمەڕەو خاكەنازو گاسنی جووت كردن و ناڵی وڵاخ و كەوچك و كەلوپەلی تر.كۆچكردنیان بۆ هەولێرزیرەك كەمال باس لەوە دەكات كە دوای چەندین سەدە جێگیربوونیان لەناوچەكەیان، خۆشناوەكان بەچەند قۆناغێك لەناوچەكەیانەوە بەرەو شاری هەولێر كۆچیان كردووە كە لەقۆناغی یەكەمدا لەسەردەمی جەنگی یەكەمی جیهانی بووە لەكاتی هێرشی سوپای رووسیا بۆ سەر كوردستان، كۆچی دووەمیش لەدوای شكستهێنانی شۆڕشی ئەیلول بووە لەسالی 1975 كە خۆشناوەكان بەلێشاو روو لەشاری هەولێر دەكەن.نیشتەجێبوونیان لەقەڵای هەولێردادوای جێگیربوونیان لەهەولێر خۆشناوەكان بەهۆی چۆڵكردنی خانووەكانیان لەلایەن خەڵكە دێرینەكەیەوە زۆربەیان لەقەڵای هەولێر نیشتەجێ دەبن و دوای زیاتر لەسێ دەیە ژیانیان لە قەڵاكە، حكومەتی هەرێمی كوردستان لەساڵی 2007 بڕیار لەسەر چۆڵكردنی قەڵاكە لەدانیشتوانی دەردەكات، بۆیە خۆشناوەكان لەنێوان هەردوو شارۆچكەی (بنەسڵاوە) و (كەسنەزان) زەوی وەردەگرن و خانووی لەسەر دروست دەكەن و ئێستا لەوێ نیشتەجێن، بەڵام بەشێكی گەورەی ئەندامانی ئەو هۆزە لەئێستاشدا لەناوچەی خۆشناوەتی ماون و لەوێ ژیان بەسەردەبەن.
خۆشناوەكان، ناوەكەیان لەدڵڕفێنی ناوچەكەیانەوە هاتووە
مـــاڵـپــەڕی عـەشـیـرەتـی خـۆشـنــاو
سـامان خۆشناو
هۆزی خۆشناو یەكێكە لەهۆزە گەورەو ناودارەكانی كوردو باشووری كوردستان و پارێزگای هەولێر، بەپێی وتەی ئەندامەكانی مێژووەكەیان بۆ چەندین سەدە لەمەوبەر دەگەڕێتەوە كە بەپێی هەندێك بۆچوون مێژووەكەیان بۆ زیاتر لە هەزار ساڵ دەگەڕێتەوە، بەپێی بۆچوونی تریش مێژووەكەیان بۆ 800 ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە، بەڵام بۆچوونی تر هەیە كە دەڵێت میژووەكەیان بۆ نزیكەی سێ سەدە لەمەوبەر دەگەڕێتەوە كە ئەویش دوای رووخانی میرنشینی ئەردەڵان بووە كە ئەو هۆزە لەباشووری كوردستان جێگیر بوونەو پێگەیان بەهێز بووە.خۆشناوەكان و میرنشینی ئەردەڵاندەربارەی دروستبوونی هۆزی خۆشناو، سەدرەدین عومەر خۆشناو دەڵێت: بۆچوونێك هەیە كە دەوترێت ئەو هۆزە چەند سەدەیەك لەمەوبەر لەگەڵ رووخانی میرنشینی ئەردەڵان لەشاری سنەی رۆژهەڵاتی كوردستان لەسەردەستی ئیمپراتۆریەتی صەفەویەكان كە تووشی جەنگ دەبن لەگەڵیان، بۆیە میری ئەو میرنشینە كە (ئەمبێزخان) دەبێت بەرەو ناوچەكانی باشووری كوردستان دێت و لەناوچەی خۆشناوەتی و لەگوندی (هەرمك) دەگیرسێت و سێ كوری هەبووە ئەوانیش (میر مەحمەل) و (پشتگەری) و (میر یوسف) ن، لەدوایدا ئەمبێزخان لەسەر كێشەی ئاودێری (میر شەرك) ی سەرداری ناوچەكە دەكوژێت و دەچێتە سەر خانووی ئاغاو دەڵێت (سەردەمی میر شەرك كۆتایی هات و ئێستا سەردەمی ئەمبێزخانی ئەردەڵانیە) دواتر دەبێتە حوكمرانی ناوچەی خۆشناوەتی، بەڵام باس لەوەش دەكرێت كە دروستبوونیان وەكو هۆز بۆ پێش ئەو مێژووەش دەگەڕێتەوە.ناوەكەیان لەخۆشی ناوچەكە هاتووەسەبارەت بەناوی هۆزی خۆشناو، محەمەد جەمال توتمەیی شارەزا لەمێژووی هۆزی خۆشناو دەڵێت: وشەی خۆشناو دەكرێت لەچەند شتێك پێكهاتبێت لەوانە دەوترێت لەدوو وشەی (خۆش) و (ناو) پێكهاتووە واتا ناوی خۆش، بەڵام سەدرەدین عومەر خۆشناو نووسەرو چیرۆكنووس دەڵێت: رایەكی تر هەیە كە دەوترێت وشەكە لە (خۆش) و (ناوە) هاتووە واتا ناوچەیەكی خۆش كە ئەوەش بەهۆی دڵرفێنی شوێنی جوگرافی ناوچەی خۆشناوەتیە كە لەچەندین شاخ و دۆڵ و دەشت و رووبارو كانیاوی جوان پێكدێت.لەچەندین پەرتووكدا باسیان كراوەلەچەندین پەرتوكی مێژووییدا باس لەهۆزی خۆشناوەتی كراوە، حەیدەر عەبدوڵڵا نوسەرو وەرگێڕی ناوچەی خۆشناوەتی دەڵێت: پەرتوكەكانی (عنوان المجد) ی ئیبراهیم فەصیح حەیدەری - ە هەروەها نوسەری عیراقی عەباس عەزاوی لەپەرتوكی (عشائر عراق) باسی خۆشناوەكانی كردووە هەروەها لەپەرتوكی (سیاحەتنامە) شدا باسیان كراوە، هەروەك چەند پەرتوكێك لەلایەن نوسەرانی كورد دەربارەیان نووسراوە لەوانە پەرتوكی (خۆشناو و خۆشناوەتی) ی (سالار كەمال بەگی شەقڵاوە) و هەروەها (مامۆستا عەبدوسەلام نەبی) ش پەرتوكێكی لەبارەیانەوە نووسیوە.ستەمی مێژوو لەمەلای خەتێحەیدەر عەبدوڵڵا دەڵێت: یەكێك لەپیاوە ئایینی و ناودارەكانی هۆزی خۆشناو، (مەلا محەمەدی خەتێ) بووە كە بە (مەلای خەتێ) ناسراوە كە بەهۆی شارەزاییەكی زۆری لەشەریعەتی ئیسلام پاشای گەورەی رواندوز دەیكات بەموفتی میرنشینی سۆران، بەڵام بەوتەی (مەسعود محەمەد) ی نووسەری گەورەی كورد، ستەمێكی گەورە لەمەلای خەتێ لەمێژوودا دەكرێت كە دەوترێت بەهۆی فتوای ئەو خەڵكی میرنشینەكە لەبەرامبەر سوپای عوسمانی شەڕ ناكەن و میرنشینەكە دەڕوخێت كە بەپێی بۆچوونی ئەوان هۆكارەكە بۆ بەهێزی عوسمانیەكان و لاوازی سوپای میرنشینەكە دەگەڕێتەوەو مەلای خەتێش ئەو فتوایەی نەداوە.لەمێژوودا ناوچەی خۆشناوەتی چەندین قوتابخانەی ئایینی گرنگی تێدا بووەو دەیان زانای گەورەی میللەتی كورد تێیدا خوێندوویانە لەوانە قوتابخانە ئایینیەكانی گوندەكانی هەرتەل و بالیسان و خەتێ و چیوەو چەندین كەسیش لەوڵاتانی تر بۆ خوێندن روویان تێكردووە.سەدرەدین خۆشناو باس لەوە دەكات كە خۆشناوەكان بەهۆی دابەشبوونیان بەسەر هەردوو پارێزگای هەولێرو سلێمانی و لەپێشووتریشدا هاتنیان لەڕۆژهەلاتی كوردستان شێوەی ئاخاوتنیان دابەش بووە بۆ سەر هەردوو شێوەزاری ناوچەی سلێمانی و هەولێر كە خۆشناوەكان لەئاخاوتندا بەزمانی كوردی زۆر دەوڵەمەندن.خۆشناوەكان و سوپای ئیسلامحەیدەر عەبدوڵڵا باس لەوە دەكات كە دەوترێت لەكاتی هەڵمەتەكانی فتوحاتی سوپای موسڵمانان بۆ سەر كوردستان لەكاتی گەیشتنی سوپاكە بۆ ناوچەی خۆشناوەتی سوپای موسڵمانان تووشی رووبەڕوبونەوەی سەربازی لەگەڵ خەڵكی خۆشناوەتی بوونە، بەڵام هۆكارەكەی بۆ بوونی قەڵەمڕەوی دەوڵەتی فارسە ساسانیەكان بووە، ئەگینا دانیشتوانی ئەو ناوچەیە بەهۆی ستەمی ساسانیەكان ئاواتەخوازی هاتنی سوپای موسلمانان بوونە، بۆیە دوای ماوەیەكی كەم ئەوانیش چوونەتەسەر ئایینی ئیسلام كە پێشتر لەپەیڕەوانی ئایینی زەردەشتی بوونە، بۆیە ئیستاش چەندین گۆڕی سەربازانی سوپای موسڵمانان لەناوچەی خۆشناوەتی بوونیان هەیە كە (عەیازی كوری غەنەم) سەركردەی سوپای موسڵمانان بووە لەو جەنگەدا.پێشتر پێیان وتراوە حەسنانیمحەمەد جەمال توتمەیی ئاماژە بەوە دەكات كە بەپێی پەرتوكی (مەسالك ئەبصار) ی (ئەبو فەزڵ عومەری) كە هەشت سەدە لەمەوبەر هاتۆتە كوردستان و دەڵێت لەناوچەی خۆشناوەتی هۆزێك هەبوونە بەناوی (حەسنانی) كە بەپێی بۆچوونی خۆشناوەكان (حەسنانیەكان) هەر خۆشناوەكانی ئێستا بوونە، بەڵام ئەو ناوەیان بەدرێژایی مێژوو گۆڕاوەو دواتر بۆتە خۆشناو، بەڵام بەشێك لەئەندامانی ئەوە هۆزە ئەو بۆچوونە بەناڕاست دەزانن.چەندین گەریدە باسیان كردوونكرێكار عەبدولڕەحمان كە خوێندكاری ماستەری مێژووەو یەكێكە لەئەندامانی هۆزی خۆشناو دەڵێت: لەمێژوودا ناوچەی خۆشناوەتی و هۆزی خۆشناو لەلایەن چەندین گەریدەو رۆژهەڵات ناسەكاندا باس كراوە لەوانە (یاقوتی حەمەوی) لەپەرتوكی (موعجەم بولدان) كە باسی ناوچەی شەقڵاوە دەكات و بە (شەقڵ ئاباز) ناوی دەهێنێت، هەروەها (كڵۆدس جیمس ریچ) ی بەریتانی و (ئیبن ئەسیر) لەپەرتوكی (كامل فی تاریخ) و هەروەها (مارك سایكس) ی سیاسەتمەداری بەریتانی.مەسیحی و جولەكەیان پاراستووەلەچەندین پەرتوكدا نوسەرە بیانیەكان ئەندامانی هۆزی خۆشناو بەكەسانی شەڕانگێز ناودەبەن، بەڵام بەوتەی حەیدەر عەبدوڵڵا خۆشناو هۆكاری ئەو تۆمەتە بۆ ئەو كەسانە دەگەڕێتەوە كە خۆشناوەكان بەرگریان لە كوردبوونی خۆیان كردووەوە، بۆیە دوژمنانی كورد بەو شێوەیە تۆمەتباریان دەكەن، ئەگینا خۆشناوەكان كەسانی مرۆڤ دۆست و ئایین پەروەر بوونەو لەدێڕ زەمانەوە پەیڕەوانی ئایینی مەسیحی و جولەكەیان لەناوچەكەی خۆیان پاراستووە، بۆیە ئێستاش ژمارەیەكی زۆری مەسیحی لەناوچەكەیان نیشتەجێن.شەقڵاوە چەقی خۆشناوەتییەكرێكار عەبدولرەحمان دەڵێت: هۆزی خۆشناو لەكۆندا خاوەن میرنشینی خۆیان نەبوونە، بەڵام لەسەردەمی میرنشینی سۆراندا ناوچەكەیان بەشێك بووە لەو میرنشینەو لەماوەیەكیشدا شارۆچكەی شەقڵاوەی ناوچەی خۆشناوەتی دەبێتە پایتەختی ئەو میرنشینە، بۆیە لەوكاتەدا شەقڵاوە پێشكەوتنێكی زۆری بەخۆیەوە دەبینێ و بەپێیی پەرتوكی (شەرەفنامە) ی مێژوونووسی كورد (شەرەفخانی بەدلیسی) هۆكاری ناونانی شەقڵاوە لەناوی (میر شاقوڵی بەگ) ی یەك لەمیرانی سۆران هاتووە، بەڵام بەپێی بۆچوونی مێژوونووسی كورد (مەلا جەمیل رۆژبەیانی) ناوەكەی لە شەقڵ و دار هاتووە كە ناوچەیەكە خاوەن دارستانێكی زۆرە.خۆشناوەتی و بەرهەمی میوە و توتنسەدرەدین خۆشناو روونی دەكاتەوە كە ناوچەی خۆشناوەتی بەهۆی سەختی هەڵكەوتەكەیەوە كە ناوچەیەكی شاخاویە زۆربەی بەرهەمە كشتوكاڵیەكەی بریتیە لەمیوەی وەكو ترێ و هەنارو هەرمێ و هەنجیر، جگە لەمەش ناوچەكە بەچاندنی بەرهەمی توتن بەناوبانگە كە زۆربەی بەرهەمی توتنی پارێزگای هەولێر لەناوچەی خۆشناوەتی بووە كە ئەویش بەهۆی زۆری ئاو و ساردی شوێنەكەیە كە توتنی ئەو ناوچەیە لەجۆری باش و بۆندار بووە.چیرۆكی ساوەر نەخواردنلەسەردەمێكی كۆنداو تائێستاش ئەو كەسانەی كە حەز بە ساوەر خواردن ناكەن بۆ پێكەنین پێیان دەڵێن (ساوەر ناخۆیت، دەبێت لێت بدرێت) !!! كە بەپێی وتەی كرێكار عەبدولرەحمان هۆكاری ئەو چیرۆكە بەسەرهاتێكی راستەقینەیە كە لەناوچەی خۆشناوەتی روویداوە كاتێك دوو جەندەرمەی توركی سوپای عوسمانی لەكاتێكی ناوەخت سەردانی (صاڵح بەگی میران) ی شەقڵاوە دەكەن و دەبنە میوانی، لەكاتی نان خواردن ساوەریان بۆ دێنن، بەڵام ئەوان دەڵێن ئێمە ساوەر ناخۆین، صاڵح بەگیش لێیان توڕە دەبێت و لێیان دەدات و پێیان دەڵێت ساوەر ناخۆن.بەشدارییان لەشۆڕشەكاندا كردسەدرەدین خۆشناو ئاماژە بەوەدەكات كە ئەندامانی هۆزی خۆشناو لەمێژوودا بەشداریان لەزۆربەی شۆڕشەكانی میللەتی كورد كردووە لەوانە شۆڕشەكانی شێخ مەحمودی حەفیدو شۆڕشەكانی میرانی سۆران و شۆڕشی ئەیلول و شۆرشی نوێی گەلەكەمان و دامەزراندنی كۆماری كوردستان لەمەهابادو چەندین شەهیدیان لەو پێناوەدا بەخشیوە لەوانە (مستەفا خۆشناو) و (مەحمود كاوانی) و (سلێمان بیرێژی) هەروەك بەبەردەوامی ناوچەكەیان بۆتە چەخماخەی شۆڕشەكانی كوردو زۆربەی رووبەڕوبوونەوەكانی كورد لەدژی دوژمنانی لەناوچەی خۆشناوەتی بووە، بۆیە زۆربەی كارەساتی بەكۆمەڵ كوشتنی میللەتی كورد لەو ناوچەیە روویداوە وەكو كیمیاباران كردنی گوندەكانی (بالیسان) و (شێخ وەسان) و (وەرێ) بوونە.لەسەردەمی گرانی گەورەو قات و قڕی لەكاتی جەنگی جیهانی یەكەم، قات و قڕی تووشی ناوچەی خۆشناوەتیش دەبێت كە ئەوەش بەهۆی بەتاڵان بردنی هەموو بەروبوومەكانی خەڵكەكە بوو لەلایەن سوپای تێكشكاوی عوسمانیەكان، بۆیە هەرچی دانەوێلەیان هەبووە لەژێر خاك و لەناو چاڵدا شاردویانەتەوە.لەبەگ و میرو جوتیار پێكهاتوونئەندامانی هۆزی خۆشناو بریتین لەدوو چین كە یەكێكیان چینی بەگ و میرانەكان بوون كە خاوەن زەویەكی زۆری كشتوكاڵی بوون لەبەرامبەریشدا چینی جوتیارانیان هەیە كە لەسەردەمێكی زووداو تائێستاش خەریكی كاری جوتیاری و ئاژڵداری بوونە.خۆشناوەتی و عوسمانییەكانزیرەك كەمال دەڵێت: باس لەوەش دەكرێت كە لەسەردەمی حوكمی داگیركاری عوسمانیەكان لەكوردستان چەندین رووبەڕوبوونەوە لەلایەن ئەندامانی هۆزی خۆشناو لەدژی سوپای عوسمانیەكان روویداوەو چەكدارانی ئەو هۆزە كوشتارێكی زۆریان بەرامبەر توركەكان كردووە، بۆیە عوسمانیەكان چەندین گوندی خۆشناوەتیان وێران و سوتاندووە كە ئەو جەنگانەش لەسەدەكانی هەژدەیەم و نۆزدەیەم بووە كە یەكێك لەسەركردەكانی خۆشناوەكان دژی توركەكان (میرانی ئەحمەد بەگ) بووە كە دەوترێت عوسمانیەكان زۆر لێی ترساون.یەكێك لەو ئەفسەرە كوردانەی كە بەشداریان لەدروستبوونی كۆماری كوردستان كردووە، لەهۆزی خۆشناو بووە كە ئەویش (مستەفا خۆشناو) ە كە خەڵكی گوندی (ئەندێك) بووە كە دواتر بەدەستی رژێمی پاشایی عیراق لەگەڵ سێ ئەفسەرە هاوەڵەكانیدا لەسێدارەدرا.خۆشناوەكان و سوپای رووسیالەدێرزەمانەوە تائێستا وتەیەك وەكو قسەی نەستەق لەلایەن خەڵكەوە دەكرێت كە دەوترێت خۆشناوەكان لەدوای كاتی نیوەڕۆ توڕەدەبن و نابێت گفتوگۆیان لەگەڵدا بكرێت، بەڵام هۆكاری ئەو قسەیە بۆ چیرۆكێكی راستەقینەی سەردەمی جەنگی یەكەمی جیهانی دەگەڕێتەوە كاتێك سوپای رووسیا كوردستان داگیردەكەن و تا ناوچەی رواندوز پێشڕەوی دەكەن، بۆیە لەوكاتەدا ئەندامانی زۆربەی هۆزەكان هەوڵ دەدەن سەربازانی رووس لە گردێكی ستراتیژی وەدەربنێن، بەڵام سەركەوتوو نابن، بۆیە لەدوای نیوەڕۆی یەكێك لەڕۆژەكانی ئەو سەردەمە چەكدارانی هۆزی خۆشناو بڕیاری هێرش كردن دەدەن و خەڵكێكی زۆریش پێیان دەڵێن هێرش مەكەن و كاتەكە گونجاو نیە، بەڵام ئەوان هێڕشەكە دەكەن و گردەكە ئازاد دەكەن، بۆیە دەوترێت لەوكاتەوە ئەو وتەیە بۆتە وتەیەكی باو لەسەر ئەو هۆزە.سافی هیرانی شاعیری خۆشناوەكانسەدرەدین خۆشناو ئاشكرای دەكات كە خۆشناوەكان خاوەنی چەندین نوسەرو شاعیری كلاسیكی بەرزو كەسانی رۆشنبیرن كە رۆڵێكی گەورەیان لەبەرەو پێشبردنی ئەدەب و رۆشنبیری كوردی هەبووە، بەڵام زۆربەی بەرهەمەكانیان لەناوچوون لەوانە شاعیری كلاسیكی كورد (صافی هیرانی) و (حاجی قادری شێخ وەسانان) و چەند رۆشنبیرو شاعیرێكی سەردەمی نوێ وەكو (عەلی هەریری) و (ئەنوەر مەسیفی) و (ئەبوبەكر خۆشناو) و (حەوێز هیرانی) و (عەبدول سەلام خۆشناو) و (ئەحمەد هیرانی) چەندین رۆشنبیری تر.باس لەوەش دەكات كە خۆشناوەكان چەندین هونەرمەندیان تێدا هەڵكەوتووە وەكو (حەسەن سیساوەیی) و (بورهان خۆشناو) و (رزگار خۆشناو) و (رەنجبەر خۆشناو) و (هێڤی) و (مەجید خۆشناو) و (خدر خۆشناو) و (خەرمان هیرانی) و چەندین هونەرمەندی تر. خۆشناوەكان لەسێ تیرە پێكدێن كە ئەوانیش تیرەكانی (میر مەحمەلی) و (میر یوسف) و (پشگەری) ین كە ئەو سێ تیرەیەش ناوەكانیان و بنەچەیان بۆ سێ لەكوڕەكانی (ئەمبێزخان) ی سەركردەی خۆشناوەكان لەمێژوودا دەگەڕێتەوە.خۆشناوەكان و ئینگلیزەكانباس لەوەش دەكرێت لەكاتی داگیركاری سوپای ئینگلیزەكان بۆ سەر كوردستان، خۆشناوەكان بڕیار لەسەر رووبەڕووبونەوەی ئینگلیز دەدەن، بۆیە كە جەنگ لەنێوانیان بەرپا دەبێت و لەكاتی فڕینی یەكێك لەفڕۆكەكانیان بەسەر ناوچەی خۆشناوەتی، خۆشناوەكان فرۆكەكە دەخەنە خوارەوە كە دەوترێت بە چەكی جۆری (جان بێزار) بووەو شوێنی خستنە خوارەوەكەشی لەزنجیرە شاخەكانی بالیسان بووە، بریتیە لەنزیكەی 200 گوند.محەمەد جەمال توتمەیی ئاماژە بەوە دەكات كە ناوچەی خۆشناوەتی بەهۆی فراوانیەكەی شوێنەكەی دابەش بووە بەسەر هەردوو پارێزگای هەولێرو سلێمانی و ناوچەی چەندین هۆزی باشووری كوردستانیش دراوسێیەتیان لەگەڵ ناوچەی خۆشناوەتی هەیە، هەروەك چەندین دۆڵ لەخۆدەگرێت وەكو دۆڵەكانی (عەلیاوە)و (قەڵاسنج) و (سماقوڵی)و (هیران)و (كۆرێ) و (بالیسان) و (مەلەكان)و هەروەها نزیكەی 160 بۆ 200 گوند لەخۆدەگرێت و چیاكانی ناوچەكەشی بریتین لە چیاكانی (سەفین)و (ماكۆك) و (شۆپها) و (هەورێ) و (خەتێ) و (كڵاو قاسم)و (شاخی سوور)و (بنەباوی)و (سۆرك) و (شیلانە)و (پیرمام)، هەروەها چەندین ناحیەو قەزاش لەخۆدەگرێت وەك ناحیەی (بێتواتە) و بەشێك لەگوندەكانی قەزای (كۆیە)و ناحیەی (سكتان)و ناحیەی (هیران) و (پیرمام)و (باسرمە)و (بالیسان)و بەشێك لەگوندەكانی ناحیەی (خەلیفان)و بەشێك لەگوندەكانی ناحیەی (هەریر)و قەزای(شەقڵاوە).محەمەد جەمال توتمەیی ئاشكرای دەكات: خۆشناوەكان چەندین بەرەبابیان لەناودا هەیە وەكو بەرەبابەكانی (قەیمەسی) و (مەلازادە) و (عەود) و (كوێخا) (زەینەل بەگی) و چەندین بەرەبابی تر.هەڵكەوتەی ناوچەی خۆشناوەتی شاخاویە، بۆیە خاوەن ئاژەڵەكانیان زۆرتر ئاژەڵی جۆری بزن - یان بەخێوكردووە كە بۆ سوود وەرگرتن لەخوریەكەی وەكو (مەرز) بۆ دروستكردنی قوماشی شاڵ و جلی كوردی بەكاریان هێناوە.هۆزی خۆشناو چەندین كەسایەتی بەناوبانگیان هەیە كە رۆلی كاریگەریان هەبووە لەمێژووی كورد لەوانە (میرانی رەشید بەگی بێتواتە) و (میرانی كەمال بەگ) و (میرانی جەمیل بەگ) و (میرانی سلێمان بەگ) و (میرانی عەلی بەگ) و (میرانی قادر بەگ) و (میرانی عوسمان بەگ) و (میرانی صدیق بەگ) و (میرانی خورشید بەگ) و (مەلا مەجیدی شەقڵاوە) و (حاجی بەدیعی چیوە) و چەندین كەسایەتی تر.لەزەمانی زوودا بەهۆی نەبوونی ئامێری ساردكەرەوە خەڵكی شاری هەولێر پەنایان بۆ دەستكەوتنی بەفری سەر شاخەكان دەبرد بۆ ساردكردنەوەی ئاوی خواردنەوەیان، بۆیە خۆشناوەكان لەوكاتەدا بەفری سەر شاخەكانی ناوچەكەیان بە باری ئاژەڵ دەهێنایە هەولێرو خەڵكی شار لێیانیان دەكڕین تا ئەوكاتەی كارگەی سەهۆڵ لەشار دادەمەزرێت و ئەوانیش واز لەو پیشەیەیان دەهێنن كە ئەو بەفرەشیان لەچاڵە بەفرەكانی شاخەكانی (سەفین) و (ماكۆك) و (هەورێ) دەهێنا.محەمەد جەمال دەڵێت: لەناوچەی خۆشناوەتی دوو بنەماڵەی شێخ و خاوەن تەریقەتی صۆفیگەری هەن كە ناوبانگێكی زۆریان لەپارێزگای هەولێر هەیە كە چەندین موریدو شوێنكەوتوویان هەبووەو یارمەتی خەڵكی هەژارو لێقەوماوانیان داوە كە ئەوانیش بنەماڵەی (كاكی هیرانی) و بنەماڵەی (كاكی سیساوە) ن كە (صافی هیرانی) شاعیر لەبنەماڵەی (كاكی هیرانی) یە كە نازناوی (كاك) بۆ ئەو دوو بنەماڵەیە بەهۆی رێزلێنانێك بۆیان بەكارهاتووە.لەكۆندا چەندین كارگەی دروستكردنی پێداویستیەكانی ژیان لەناوچەی خۆشناوەتی هەبووە وەكو كارگەی دروستكردنی تەوەرو تەوەرداس و بیورو پێمەڕەو خاكەنازو گاسنی جووت كردن و ناڵی وڵاخ و كەوچك و كەلوپەلی تر.كۆچكردنیان بۆ هەولێرزیرەك كەمال باس لەوە دەكات كە دوای چەندین سەدە جێگیربوونیان لەناوچەكەیان، خۆشناوەكان بەچەند قۆناغێك لەناوچەكەیانەوە بەرەو شاری هەولێر كۆچیان كردووە كە لەقۆناغی یەكەمدا لەسەردەمی جەنگی یەكەمی جیهانی بووە لەكاتی هێرشی سوپای رووسیا بۆ سەر كوردستان، كۆچی دووەمیش لەدوای شكستهێنانی شۆڕشی ئەیلول بووە لەسالی 1975 كە خۆشناوەكان بەلێشاو روو لەشاری هەولێر دەكەن.نیشتەجێبوونیان لەقەڵای هەولێردادوای جێگیربوونیان لەهەولێر خۆشناوەكان بەهۆی چۆڵكردنی خانووەكانیان لەلایەن خەڵكە دێرینەكەیەوە زۆربەیان لەقەڵای هەولێر نیشتەجێ دەبن و دوای زیاتر لەسێ دەیە ژیانیان لە قەڵاكە، حكومەتی هەرێمی كوردستان لەساڵی 2007 بڕیار لەسەر چۆڵكردنی قەڵاكە لەدانیشتوانی دەردەكات، بۆیە خۆشناوەكان لەنێوان هەردوو شارۆچكەی (بنەسڵاوە) و (كەسنەزان) زەوی وەردەگرن و خانووی لەسەر دروست دەكەن و ئێستا لەوێ نیشتەجێن، بەڵام بەشێكی گەورەی ئەندامانی ئەو هۆزە لەئێستاشدا لەناوچەی خۆشناوەتی ماون و لەوێ ژیان بەسەردەبەن.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
مێژووی ناحیهی بالیسان
بالیسان لە 28/2/1999 بووەتە ناحیە ئەوكاتە بە داخەوە لە كوردستان دووئیدارە هەبووە بۆیە لكێندراوە بە قەزای كۆیە ، پاشان كە قایمقامیەتی قەزای شەقڵاوە (إستحداپ) كرا لەنێو پارێزگای هەولێر-كۆیە ،بالیسان خرایە سەر قایمقامیەتی قەزای شەقڵاوەی ئەوكات وتاكو یەكگرتنەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە شیوەیەكی هەمیشەیی كە وتەسەر قەزای شەقلاوە پاریزگای هەولێر
ناوی یەكەی كارگێڕی (بالیسان)ـە. سەنتەری ناحیەی بالیسان ، وە بەپێی بەڵگەنامەكانی ساڵنامەی ویلایەتی موسل 1308 كۆچی كە دەكاتە 1890ز وە ساڵنامەی 1325 كە دەكاتە 1906ز ،باسی ئەوە دەكات كە شەقڵاوە و بالیسان دوو ناحیەی سەر بە قەزای كویە بووینە،لە 15/12/1918 كاتی ئینگلیزەكان هاتنە كوردستان وە لە كۆیە دەسەڵاتیان دا بە حەمە ئاغای غەفوری وە دەسەڵاتی قەلەمڕەوی حەمە ئاغای فراوان كرد و ناوچەكانی خۆشناو و شەقڵاوە و بالیسانی بەڕێوە دەبرد. ژمارەیەكی زۆر لەو خێزانانەی كە لە ناوچەكەدا نیشتەجێ بوون خەڵكی ڕەسەنی ئەم ناوچەیە نەبووینە ،بەڵكو لە شوێنەكانی تر هاتوونەتە ناوچەكە وەكو ( بنەماڵەی ئەمبێز، بنەماڵەی شێخەكانی بالیسان، بنەماڵەی قایمەسی، بنەماڵەی مەلایانی خەتێ ، بنەماڵەی مەلازادان لە توتمە).بەپێ ی ساڵنامەی عوسمانی بالیسان لەساڵی 1884شان بەشانی شەقڵاوە ناحیە بووە سەر بە سنجقی كۆیە و كە ئەویش سەر بە شارەزوور بووە . وە لە چلەكانی سەدەی ڕابردوو دیسان فەرمانی بەناحیە بوونی جارێكی تر دەرچووە و بەڵام لە جیاتی بالیسان هیران كراوە بە ناحیە
بە پێ ی گیرانەوە میژوویەكان 3000 هەزار ساڵ بەر لە مێژووی زاینی لە شارۆچكەی بالیسان دەوڵەتێك هەبووە زۆر بەهێز بووە ، پاشای ئەو دەوڵەتە ناوی –دێگە- بووە ئێستاش گردێك لە خوارووی بالیسان هەیە بەناوی گردی دێگە .كاتی خۆی ئەم شایە قەڵایەكی دروست كردووە ئێستاش بناغەكانی ماون، لەدوای (دێگەشا) كوڕەكەی (شاجوان) بۆتە پاشای ئەم دەوڵەتە ،بەڵام سوپای ( ئەفراسیاب) ئەم دەوڵەتەی ڕووخاندووە .ئەوەی جێگای داخە نازاندرێ سنووری دەسەڵاتی ئەم دەسەڵات دارییە تا كوێ بووە .لە كتێبەكەی (صبح الاعشی) داهاتووە گردی بالوكاوە ودەنگارەی ئێستا لە توتمە ئاوەدانیەكی گەورە بوون و مێژوونووسان وای بۆ دەچن كە قەڵایەكی گەورە و قایم لە سەر گردەكەدا هەبووە ئەوەندە قایم و مەحكەم بووە سوپای پەلامار دەر نەی توانیوە زەفەری پێ ببات . ئەمیری ئەم شوێنە ناوی (باڕۆنیش) بووە . بە فرت وفێڵ سوپای پەلاماردەر كە ئەخمینیەكان بوونە قەڵاكە گیراوە هەر لەوێ ئەمیرەكە كوژراوە و قەڵاكەشیان بەسەردا ڕووخاندون.
لە حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو لەكاتی هەڵكەندنی خۆڵ بۆ دروست كردنی خانوو چەندین شتی كۆنینە دۆزرایەوە یەكێك لەو پاشماوانە مۆرێك بوو لە سەری نووسرابوو (باڕۆنیش). هەروەها ساڵی 1942 تیمێكی بیانی لە گەڵ دووكەسی شارەزای عێراقی لە بواری شوێنەوار سەردانی ناوچەكەیان كردووەو چوار ڕۆژ ماونەتەوە ئەو ماوەیە سەردانی ( دەنگارە و بالوكاوە و بێوران و گردی كانی كەلەك و گردی دێگە ) یان كردووە لە نزیكەوە بە شوێنەوارەكان ئاشنا بوونە و پشكنینی ووردیان كردووە ڕێپۆرتاژێكی كامڵیان لەم بارەیەوە نووسیوە و گۆڤاری سۆمەری عێراق ساڵی 1950 بڵاوی كردۆتەوە و تیایدا هاتووە . لە ئەنجامی گەڕان و پشكنین گەشتێكی چەند ڕۆژە لە دۆڵی بالیسان باكووری هەولێر ئەم تیمە بۆیان دەركەوتووە كەئەم شوێنانە ئاوەدانیەكی زۆری لێ بووە ولەسەر گردی بالوكاوە قەڵایەكی گەورە هەبووە لە پشكنینەكان بەدیار كەوتووە كە كۆمەلێك خەلك لە ناو قەڵاكە بوونە و بەسەریاندا ڕووخێنراوە .
.ساڵی 1229 ز- لە لایەن (ئەرمەن لەنتی یۆنان) بێوران دروست كراوە. بێوران شوێنێكە كەوتۆتە بەرامبەر گوندی توتمە لە خوارووی چیای كڵاوقاسم دوای لە ناو چوونی ئەو كەنازانرێت چۆن لە ناو چووە خەڵكی ناوچەكە دروستیان كردۆتەوە ، بەڵام سوپای تەتەر هێرشی بۆكردووە و داگیری كردووە وە ئەوەی لێ ی بووە و هەڵ نەهاتووە ، كوشتویانە و پاشان سووتێنراوە و خاپووركراوە .
زۆر زاناو بلیمەت تیادا هەڵكەوتوە .لەوانە (عبدالملك عەبدەی بێوران) زانایەكی زیرەك و ئاقڵمەند بووە . شەیدای كۆكردنەوەی فەرموودەكانی پێغەمبەر بووە . ئیدی ژیانی گەریدەیی دەست پێ دەكات لە خۆراسانەوە تاكو تەبەڕستان گەڕاوە لە سەمەرقەند نێژراوە ،زۆر شوێنەوار بەجێ ماون ئێستاش لە گەڵێك شوێن بناغەی خانووەكان ماون گەڵێ جاریش پاشماوەی بەنرخی ڵێ دۆزراتەوە
بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان بالیسان تەمەنی دەگەڕێتەوە بۆ 3000 سێ هەزار ساڵ لەمەوبەر بە یە كێك لە گوندە دێرینە كان دەناسرێت و ئەم ناوچەیەش هەر بە ناوی ئەم گوندە ناودێرە (دۆلی بالیسان) كە لە مەفرەقی بێتواتە دەست پێ دەكات ولە گوندەكانی دۆلی ئاڵانە كۆ تایی دێت ،سەبارەت بە ناوی بالیسان چەند ڕایەك هەیە وەكو:
هەندێك دەڵێن وشەیەكی ئارامیە بە واتای ئەو باخچانەی كەوتوونەتە بەرزایی.
هەندێكی تر دەڵێن وشەیەكی فارسیە بە واتای شوێنی شیرین و لەبەر دڵان.
ڕایەكی تر دەڵێ وشەیەكی توركیە بە بالی واتە قۆڵ وسان واتە پیشاندان، واتە باڵ پیشاندان.
4.ڕای چوارەم كە ئەو رایە بەرای ئێمە زیاتر نزیكە لە راستی دەڵێ وشەیەكی عیبریە بە واتای شوێنی بەرز و دڵڕفێن،بەهۆی هەڵكەوتەی بالیسان شوێنێكی هەم بەرزە هەم دڵڕفێنە.
ئەم زانیاریانە لەكتێبی (اربیل فی العصور الوسگی) داهاتووە خۆشناوەتی ناوچەیەكە لە باكووری هەولێر بریتیە لە چەندین دۆڵ و بە (بلاد الكركار) بەناوبانگە سێ تیرەن ( تیرەی عیسا شهاب الدین)تیرەی (تەلیە) و تیرەی (جاكیە) پاشان دەڵێ هەموویان واتە خۆشناو هەزار پیاو دەبن بۆهەر تیرەیەك ئەمیرێكیان هەیە. لە ناوەڕاستی سەدەی شازدەدا سەركردەیەكی زۆردار دەسەڵاتی
ئەو نا
وچەیە دەگرێتە دەست كە ناوی ( احمد بەگی مراری)بووە لە خوارووی كڵاوقاسم شوێنێك هەیە پێ ی دەڵێن (ساریج) پێ دەچێ لە (صهریج) ی عەرەبیەوە هاتبێ بەناوی (تانكی یان شوێنی كۆكردنەوەی ئاو) تەختێكی پان و بەرین لەبەرد دروست دەكا بیرێك لێ دەداو كە ئێستاش ماون . دووقەڵاش لەم بەر و لەوبەری ساریج دروست دەكا ئێستا ماون بە قەڵاتە كافر دەناسرێن . مەبەست لە كافر تەنها بۆ كەسی غەیرەدین بە بەكارنایەت بەڵكو بۆ كەسێ زۆرداربێت بەكاردێ .
هەروەها دوو كچی هەبووە بە ناوەكانی ( زێنە و زەمبەر ) ئەو زۆردارە بە سەرانە سەندن ناوبانگی دەركردووە ، سنووری دەسەڵاتی تاكو بێتواتە لە ڕۆژهەڵاتەوە و لە ڕۆژئاواشەوە تاكو خەلیفان بووە ، ئەوەی لێ ی یاخی بوایە یان سەرانەی نەدابایە ئەوا لە ( كووپكی زیندان ) یان زیندانی دەكرا یان دەكوژرا
كووپكی زیندان بەرزاییەكە كەوتۆتە بەرامبەر گوندی بێڕۆ خوارووی زینەتیر ، ئێستاش بناغەی خانووەكە ماوە و زیندانەكەش ماوە كە پڕە لە ئێسك و پروسك .
پاش شەست ساڵ لە دەسەڵات ، ساڵی 1713 نەخۆشی ( تاعون ) كە لە توركیاوە هاتوو عێڕاقی گرتەوە و تەنها لە شاری بەغداد هەشت هەزار كەس بەم نەخۆشیە مردن ، ئەم بنەماڵەیەش بەم نەخۆشیە كۆتاییان هات و سەردەمی مراری بەسەر چوو ، لە زۆربەی گوندەكان خەڵكێكی زۆر بەم نەخۆشیە مردن و گۆڕستانی تایبەتیان هەیە بە ناوی ( گۆڕستانی جوانەمەرگان ) .
ساڵی 1820 ( مستەر ریچ ) هاتۆتە كوردستان و لە كتێبەكەیدا ( سنتان فی كردستان ) دا هاتووە ... هۆزی خۆشناو ( 2000) خێزان دەبن بە كاری كشتوكاڵی خەریكن و نیشتەجێ ی ( 100 ) گوندن لە ناحیەی شەقڵاوە و بەشێكیان لە كۆیە و ڕانیە دژین ، شێوەی زاراوەیان تێكەڵە لە نێوان بابانیەكان و بادینان ، جل و بەرگیان هەمان جل و بەرگی ئامێدیە .
لە مەدا بۆمان دەردەكەوێ كەوا خەڵكی ناوچەكە _ شاڵ و شەبكیان _ لەبەر كردووە ، لە زاراوەشدا ئێستاش زۆر ووشەی بادینان بەكار دێنن لەم ڕووە وە واتا لە زاراوەدا زیاتر لە ڕووی هونەری شێوەی بادینانی زاڵە ، وە لە بەكارهێنانی ئامرازەكانی ڕێزماندا بۆ دیاری كردنی ژن و پیاو .
دوو شوێنەواری تر هەن وەك ( گابڕە ) و گردی ( شلیمون ) پێدەچێ ئاوەدانیەكی زۆری لێ بووبێ و مێژووەكەی بۆ سەردەمانێكی زۆر دوور دەگەڕێتەوە ، بەڵام لە هیچ سەرچاوەیەك باس نەكراوە
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
گــــوندی شـێـــخ وەســان
بە پێ ی گیرانەوە میژوویەكان 3000 هەزار ساڵ بەر لە مێژووی زاینی لە شارۆچكەی بالیسان دەوڵەتێك هەبووە زۆر بەهێز بووە ، پاشای ئەو دەوڵەتە ناوی –دێگە- بووە ئێستاش گردێك لە خوارووی بالیسان هەیە بەناوی گردی دێگە .كاتی خۆی ئەم شایە قەڵایەكی دروست كردووە ئێستاش بناغەكانی ماون، لەدوای (دێگەشا) كوڕەكەی (شاجوان) بۆتە پاشای ئەم دەوڵەتە ،بەڵام سوپای ( ئەفراسیاب) ئەم دەوڵەتەی ڕووخاندووە .ئەوەی جێگای داخە نازاندرێ سنووری دەسەڵاتی ئەم دەسەڵات دارییە تا كوێ بووە .لە كتێبەكەی (صبح الاعشی) داهاتووە گردی بالوكاوە ودەنگارەی ئێستا لە توتمە ئاوەدانیەكی گەورە بوون و مێژوونووسان وای بۆ دەچن كە قەڵایەكی گەورە و قایم لە سەر گردەكەدا هەبووە ئەوەندە قایم و مەحكەم بووە سوپای پەلامار دەر نەی توانیوە زەفەری پێ ببات . ئەمیری ئەم شوێنە ناوی (باڕۆنیش) بووە . بە فرت وفێڵ سوپای پەلاماردەر كە ئەخمینیەكان بوونە قەڵاكە گیراوە هەر لەوێ ئەمیرەكە كوژراوە و قەڵاكەشیان بەسەردا ڕووخاندون.
لە حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو لەكاتی هەڵكەندنی خۆڵ بۆ دروست كردنی خانوو چەندین شتی كۆنینە دۆزرایەوە یەكێك لەو پاشماوانە مۆرێك بوو لە سەری نووسرابوو (باڕۆنیش). هەروەها ساڵی 1942 تیمێكی بیانی لە گەڵ دووكەسی شارەزای عێراقی لە بواری شوێنەوار سەردانی ناوچەكەیان كردووەو چوار ڕۆژ ماونەتەوە ئەو ماوەیە سەردانی ( دەنگارە و بالوكاوە و بێوران و گردی كانی كەلەك و گردی دێگە ) یان كردووە لە نزیكەوە بە شوێنەوارەكان ئاشنا بوونە و پشكنینی ووردیان كردووە ڕێپۆرتاژێكی كامڵیان لەم بارەیەوە نووسیوە و گۆڤاری سۆمەری عێراق ساڵی 1950 بڵاوی كردۆتەوە و تیایدا هاتووە . لە ئەنجامی گەڕان و پشكنین گەشتێكی چەند ڕۆژە لە دۆڵی بالیسان باكووری هەولێر ئەم تیمە بۆیان دەركەوتووە كەئەم شوێنانە ئاوەدانیەكی زۆری لێ بووە ولەسەر گردی بالوكاوە قەڵایەكی گەورە هەبووە لە پشكنینەكان بەدیار كەوتووە كە كۆمەلێك خەلك لە ناو قەڵاكە بوونە و بەسەریاندا ڕووخێنراوە .
.ساڵی 1229 ز- لە لایەن (ئەرمەن لەنتی یۆنان) بێوران دروست كراوە. بێوران شوێنێكە كەوتۆتە بەرامبەر گوندی توتمە لە خوارووی چیای كڵاوقاسم دوای لە ناو چوونی ئەو كەنازانرێت چۆن لە ناو چووە خەڵكی ناوچەكە دروستیان كردۆتەوە ، بەڵام سوپای تەتەر هێرشی بۆكردووە و داگیری كردووە وە ئەوەی لێ ی بووە و هەڵ نەهاتووە ، كوشتویانە و پاشان سووتێنراوە و خاپووركراوە .
زۆر زاناو بلیمەت تیادا هەڵكەوتوە .لەوانە (عبدالملك عەبدەی بێوران) زانایەكی زیرەك و ئاقڵمەند بووە . شەیدای كۆكردنەوەی فەرموودەكانی پێغەمبەر بووە . ئیدی ژیانی گەریدەیی دەست پێ دەكات لە خۆراسانەوە تاكو تەبەڕستان گەڕاوە لە سەمەرقەند نێژراوە ،زۆر شوێنەوار بەجێ ماون ئێستاش لە گەڵێك شوێن بناغەی خانووەكان ماون گەڵێ جاریش پاشماوەی بەنرخی ڵێ دۆزراتەوە
بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان بالیسان تەمەنی دەگەڕێتەوە بۆ 3000 سێ هەزار ساڵ لەمەوبەر بە یە كێك لە گوندە دێرینە كان دەناسرێت و ئەم ناوچەیەش هەر بە ناوی ئەم گوندە ناودێرە (دۆلی بالیسان) كە لە مەفرەقی بێتواتە دەست پێ دەكات ولە گوندەكانی دۆلی ئاڵانە كۆ تایی دێت ،سەبارەت بە ناوی بالیسان چەند ڕایەك هەیە وەكو:
هەندێك دەڵێن وشەیەكی ئارامیە بە واتای ئەو باخچانەی كەوتوونەتە بەرزایی.
هەندێكی تر دەڵێن وشەیەكی فارسیە بە واتای شوێنی شیرین و لەبەر دڵان.
ڕایەكی تر دەڵێ وشەیەكی توركیە بە بالی واتە قۆڵ وسان واتە پیشاندان، واتە باڵ پیشاندان.
4.ڕای چوارەم كە ئەو رایە بەرای ئێمە زیاتر نزیكە لە راستی دەڵێ وشەیەكی عیبریە بە واتای شوێنی بەرز و دڵڕفێن،بەهۆی هەڵكەوتەی بالیسان شوێنێكی هەم بەرزە هەم دڵڕفێنە.
ئەم زانیاریانە لەكتێبی (اربیل فی العصور الوسگی) داهاتووە خۆشناوەتی ناوچەیەكە لە باكووری هەولێر بریتیە لە چەندین دۆڵ و بە (بلاد الكركار) بەناوبانگە سێ تیرەن ( تیرەی عیسا شهاب الدین)تیرەی (تەلیە) و تیرەی (جاكیە) پاشان دەڵێ هەموویان واتە خۆشناو هەزار پیاو دەبن بۆهەر تیرەیەك ئەمیرێكیان هەیە. لە ناوەڕاستی سەدەی شازدەدا سەركردەیەكی زۆردار دەسەڵاتی
ئەو نا
وچەیە دەگرێتە دەست كە ناوی ( احمد بەگی مراری)بووە لە خوارووی كڵاوقاسم شوێنێك هەیە پێ ی دەڵێن (ساریج) پێ دەچێ لە (صهریج) ی عەرەبیەوە هاتبێ بەناوی (تانكی یان شوێنی كۆكردنەوەی ئاو) تەختێكی پان و بەرین لەبەرد دروست دەكا بیرێك لێ دەداو كە ئێستاش ماون . دووقەڵاش لەم بەر و لەوبەری ساریج دروست دەكا ئێستا ماون بە قەڵاتە كافر دەناسرێن . مەبەست لە كافر تەنها بۆ كەسی غەیرەدین بە بەكارنایەت بەڵكو بۆ كەسێ زۆرداربێت بەكاردێ .
هەروەها دوو كچی هەبووە بە ناوەكانی ( زێنە و زەمبەر ) ئەو زۆردارە بە سەرانە سەندن ناوبانگی دەركردووە ، سنووری دەسەڵاتی تاكو بێتواتە لە ڕۆژهەڵاتەوە و لە ڕۆژئاواشەوە تاكو خەلیفان بووە ، ئەوەی لێ ی یاخی بوایە یان سەرانەی نەدابایە ئەوا لە ( كووپكی زیندان ) یان زیندانی دەكرا یان دەكوژرا
كووپكی زیندان بەرزاییەكە كەوتۆتە بەرامبەر گوندی بێڕۆ خوارووی زینەتیر ، ئێستاش بناغەی خانووەكە ماوە و زیندانەكەش ماوە كە پڕە لە ئێسك و پروسك .
پاش شەست ساڵ لە دەسەڵات ، ساڵی 1713 نەخۆشی ( تاعون ) كە لە توركیاوە هاتوو عێڕاقی گرتەوە و تەنها لە شاری بەغداد هەشت هەزار كەس بەم نەخۆشیە مردن ، ئەم بنەماڵەیەش بەم نەخۆشیە كۆتاییان هات و سەردەمی مراری بەسەر چوو ، لە زۆربەی گوندەكان خەڵكێكی زۆر بەم نەخۆشیە مردن و گۆڕستانی تایبەتیان هەیە بە ناوی ( گۆڕستانی جوانەمەرگان ) .
ساڵی 1820 ( مستەر ریچ ) هاتۆتە كوردستان و لە كتێبەكەیدا ( سنتان فی كردستان ) دا هاتووە ... هۆزی خۆشناو ( 2000) خێزان دەبن بە كاری كشتوكاڵی خەریكن و نیشتەجێ ی ( 100 ) گوندن لە ناحیەی شەقڵاوە و بەشێكیان لە كۆیە و ڕانیە دژین ، شێوەی زاراوەیان تێكەڵە لە نێوان بابانیەكان و بادینان ، جل و بەرگیان هەمان جل و بەرگی ئامێدیە .
لە مەدا بۆمان دەردەكەوێ كەوا خەڵكی ناوچەكە _ شاڵ و شەبكیان _ لەبەر كردووە ، لە زاراوەشدا ئێستاش زۆر ووشەی بادینان بەكار دێنن لەم ڕووە وە واتا لە زاراوەدا زیاتر لە ڕووی هونەری شێوەی بادینانی زاڵە ، وە لە بەكارهێنانی ئامرازەكانی ڕێزماندا بۆ دیاری كردنی ژن و پیاو .
دوو شوێنەواری تر هەن وەك ( گابڕە ) و گردی ( شلیمون ) پێدەچێ ئاوەدانیەكی زۆری لێ بووبێ و مێژووەكەی بۆ سەردەمانێكی زۆر دوور دەگەڕێتەوە ، بەڵام لە هیچ سەرچاوەیەك باس نەكراوە
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
گــــوندی شـێـــخ وەســان
سەبارەت بە گوندی شێخ وەسان ، ئەڵێن ( 400 ) ساڵ لە مەوبەر هەبووە ، تاكە سەرچاوەی باوەڕپێكراو كە لەبەر دەست دابێ دیوانی شاعیری گەورەی كورد ( حاجی قادری كۆیی ) یە لە شیعری (شەهسەواری بەلاغەتی كوردان ) ناوی شاعیرانی ئەو سەردەم دێنێ كە ( علی حریری و علی بەردەشان ) بە (حەسان ) ناو دەبا ، لە دوایدا ناوی شاعیرێكی شێخ وەسانان دێنێ كە ناوی حاجی قادر بووە و ئەڵێ :_
دوو عەلین شاعیرن وەك و حەسان
بەردەشان و حەریرە مەسكەنیان
یەكێ هەم نامی خۆم بە خۆم دیبووم
شێخ وەسانی بوو مەردێكی مەعلوم
وەكو من بوو زاهیری جاهیل
باتینەن شاعیرێكی زۆر كامل
لێرەدا گەر مێژووی نووسینی شیعرەكەش نەزاندرابێت ، ئەوا مێژووی لەدایك بوونی ئەو كەڵە شاعیرە واتە ( حاجی قادر كۆیی ) كە مشتوومڕی زۆری لەسەر كراوە ، وا ڕێكەوتوون كە لەساڵی ( 1815 ) لە دایك بووبێ و لە ساڵی ( 1897 ) كۆچی دوایی كردبێ ، جا ئەگەر حاجی قادر لەو سەردەم باسی شاعیرێكی ئەو گوندەی كردبێ بێگومان دیارە ئەو كات كەسێك هەبووە كە ئەو گوندەی بە زێدی خۆی زانیوە و ناویشی پێ دەركردووە .
ئەمە ئەو ڕاستیەمان بۆ دەسەلمێنێ كە پێشتر ئەو گوندە بوونی هەبووە تا ڕادەیەك بۆچوونەكەمان ڕاست ئەكاتەوە كە دەڵێن شێخ وەسانان چوارسەد ساڵ لەمەوبەر هەبووە یان بنیات نراوە
دوو عەلین شاعیرن وەك و حەسان
بەردەشان و حەریرە مەسكەنیان
یەكێ هەم نامی خۆم بە خۆم دیبووم
شێخ وەسانی بوو مەردێكی مەعلوم
وەكو من بوو زاهیری جاهیل
باتینەن شاعیرێكی زۆر كامل
لێرەدا گەر مێژووی نووسینی شیعرەكەش نەزاندرابێت ، ئەوا مێژووی لەدایك بوونی ئەو كەڵە شاعیرە واتە ( حاجی قادر كۆیی ) كە مشتوومڕی زۆری لەسەر كراوە ، وا ڕێكەوتوون كە لەساڵی ( 1815 ) لە دایك بووبێ و لە ساڵی ( 1897 ) كۆچی دوایی كردبێ ، جا ئەگەر حاجی قادر لەو سەردەم باسی شاعیرێكی ئەو گوندەی كردبێ بێگومان دیارە ئەو كات كەسێك هەبووە كە ئەو گوندەی بە زێدی خۆی زانیوە و ناویشی پێ دەركردووە .
ئەمە ئەو ڕاستیەمان بۆ دەسەلمێنێ كە پێشتر ئەو گوندە بوونی هەبووە تا ڕادەیەك بۆچوونەكەمان ڕاست ئەكاتەوە كە دەڵێن شێخ وەسانان چوارسەد ساڵ لەمەوبەر هەبووە یان بنیات نراوە